"Ngoại giao bẫy nợ" của TQ tại châu Phi và Nam Á
Năm 2013, TQ công bố sáng kiến "Vành đai và Con đường" 1.000 tỷ USD với những dự án hạ tầng lớn ở Nam Á và châu Phi. Năm 2017, "ngoại giao bẫy nợ" của Bắc Kinh bị lật tẩy.
Câu chuyện Kenya và Uganda lao đao vì TQ ngừng rót vốn 4,9 tỷ USD cho chương trình phát triển hạ tầng Đông Phi, khiến dự án đường sắt nối hai nước gián đoạn và Kenya mắc kẹt trong hố nợ vừa được Bloomberg đăng ngày 19/7. Đó là hồi chuông cảnh báo mới về chính sách"ngoại giao bẫy nợ" đội lốt dưới cái gọi là sáng kiến "Vành đai và Con đường" mà Bắc Kinh công bố năm 2013.
"Ngoại giao bẫy nợ" là cụm từ được nhà phân tích Ấn Độ Brahma Chellaney đưa ra trong bài viết cùng tên gây chấn động, đăng trên Project Syndicate hồi tháng 1/2017. "Sử dụng công cụ kinh tế để thúc đẩy lợi ích chiến lược về địa lý chính trị là tuyệt chiêu của TQ", chuyên gia Chellaney viết.
Sri Lanka đánh mất quyền kiễm soát hải cảng Hambantota vào tay Trung Quốc trong 99 năm. (Ảnh: The National)
Ông giải thích thêm, "Thông qua sáng kiến 'Vành đai và Con đường', TQ đả đầu tư và (các công ty TQ) trực tiếp xây dựng hàng loạt dự án hạ tầng quy mô lớn ở các quốc gia có vị trí chiến lược tại Nam Á và châu Phi thông qua các khoản cho vay đến hàng tỷ USD. Hậu quả là các nước này trở thành con nợ của TQ, thậm chí đánh mất phần nào chủ quyền quốc gia của mình".
Hải cảng Hambantota cho TQ thuê 99 năm
Ví dụ rõ ràng nhất của "cái bẫy nợ" tinh vi này là hải cảng Hambantota ở Sri Lanka và hải cảng Gwadar tại Pakistan. Cảng Hambantota có tổng số đầu tư là 1 tỷ USD, nguồn vốn chủ yếu đến từ Ngân hàng Xuất Nhập khẩu TQ, do hai công ty TQ đứng ra xây dựng.
Tuy nhiên, trung bình mỗi ngày hải cảng này chỉ tiếp nhận 1 tàu lớn, quá thảm hại so với con số 60.000 tàu di chuyển qua Ấn Độ Dương mỗi năm. Đến nỗi mà Hambantota bị đặt biệt danh là "hải cảng trống vắng nhất thế giới". Nguồn thu nhập không tồn tại, tất nhiên chính quyền Sri Lanka không thể trả nợ được cho TQ.
Hậu quả là đến cuối năm 2017, Sri Lanka phải giao toàn quyền kiễm soát cảng Hambantota cho Công ty CMPort của TQ theo hợp đồng cho thuê kéo dài 99 năm. Và trong vài năm qua, hàng loạt tàu quân sự TQ đã đến neo đậu ở các cảng Sri Lanka.
"Hambantota là ví dụ điển hình cho thấy quyết tâm thống trị hàng hải trên toàn cầu của TQ", Bloomberg Intelligence trích dẫn lời nhà phân tích Rahul Kapoor nhận định.
Bất chấp việc mất chủ quyền tại cảng Hambantota, Sri Lanka vẫn ngập chìm trong nợ của TQ, lên khoảng 8 tỷ USD. Trong 6 tháng đầu năm 2018, nước này phải trả đến 2 tỷ USD tiền lãi, trong khi nguồn thu của chính phủ chỉ vào khoảng 5 tỷ USD/năm. Tháng 5, Sri Lanka vay thêm 1 tỷ USD từ Ngân hàng Phát triển Trung Quốc. Theo Reuters, trong năm 2019 nước này sẽ phải trả hơn 4 tỷ USD về tiền lãi.
Hải cảng Gwadar ở Pakistan có nguy cơ trở thành căn cứ quân sự của TQ. (Ảnh: Japan Times)
Kịch bản tương tự cũng xảy ra với hải cảng Gwadar ở Pakistan, một dự án quan trọng trong sáng kiến "Hành lang Kinh tế TQ-Pakistan" (CPEC) trị giá 60 tỷ USD. Hồi tháng 3/2019, tướng Joseph Dunford, Chủ tịch Hội đồng Tham mưu liên quân Mỹ, cho biết Pakistan nợ TQ đến 10 tỷ USD chi phí xây dựng cảng Gwadar và một số cơ sở hạ tầng khác. Công ty TQ COPHC xây dựng hải cảng này và hồi tháng 4/2017, chính quyền Pakistan ký hợp đồng cho TQ thuê cảng trong 40 năm.
Theo hợp đồng, COPHC nuốt 91% doanh thu từ cảng Gwadar. Tuy nhiên ngay từ năm 2013 Bộ Quốc phòng Ấn Độ đã cảnh báo hải quân TQ sẽ sử dụng cảng Gwadar và việc TQ kiểm soát hạ tầng chiến lược này là một mối lo ngại lớn. Năm 2018, Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) cảnh báo Gwadar sẽ trở thành cảng hải quân của TQ. Trên thực tế, nhiều tàu chiến TQ đã liên tục xuất hiện tại đây.
Trong năm 2018, nhiều giới chức Pakistan đã lên tiếng bày tỏ sự lo ngại về núi nợ khổng lồ này. Đến tháng 10, nước này cắt giảm 2 tỷ USD từ vốn đầu tư 8,2 tỷ USD cho dự án đường sắt nối Karachi với Peshawar. Tuy nhiên, với tổng đầu tư 60 tỷ USD cho CPEC, 2 tỷ USD tiết kiệm được chỉ là một con số rất nhỏ.
Các nước châu Phi chìm trong nợ
Tại châu Phi, sáng kiến "Vành đai và Con đường" cũng đang đẩy nhiều quốc gia chìm ngập trong hố nợ sâu không đáy. Theo thống kê của Sáng kiến Nghiên cứu TQ-châu Phi, từ năm 2000 đến 2017, Trung Quốc cho các nước châu Phi vay khoảng 143 tỷ USD. Khoảng 80% đến từ các tổ chức nhà nước TQ.
Tại Diễn đàn Hợp tác TQ-châu Phi 2018, Chủ tịch TQ Tập Cận Bình thông báo Bắc Kinh sẽ cho châu Phi vay thêm 60 tỷ USD để phát triển hạ tầng.
Tại Đông Phi, Kenya đả vay TQ khoảng 9,8 tỷ USD để phát triển hạ tầng cơ sở. Phần lớn các dự án lớn tại nước này đều do các công ty TQ xây dựng. Tháng 12/2018, truyền thông Kenya gây chấn động khi đưa tin chính quyền Kenya thế chấp cảng Mombasa khi vay 3,2 tỷ USD từ TQ để xây dựng tuyến đường sắt 470 km từ Mombasa đến thủ đô Nairobi.
Trong trường hợp Kenya không thể trả nợ, Ngân hàng Xuất-Nhập khẩu TQ sẽ tiếp quản cảng Mombasa. Đây là một trong những hải cảng lớn và đông đúc nhất Đông Phi. Trong năm 2017, cảng này tiếp nhận gần 1.800 tàu lớn và được đánh giá là một trong những trung tâm vận tải của khu vực này.
Phản ứng lại thông tin này, Tổng thống Kenya Uhuru Kenyatta trấn an dư luận rằng chính phủ "hoàn toàn có thể trả nợ và không có gì phải hoảng hốt".
Tại Zambia, làn sóng phản đối đầu tư TQ đả bùng lên từ năm 2018. Chính phủ Zambia vay 8 tỷ USD từ TQ để phát triển hạ tầng cơ sở trong khi GDP nước này chỉ là 26 tỷ USD, tổng nợ công lên đến 55,6% GDP. Tại thủ đô Lusaka của Zambia và nhiều nơi khác, các công ty TQ đang ồ ạt xây dựng sân bay, đường sá, nhà máy, thậm chí cả đồn cảnh sát.
Một trong những dự án gây tranh cãi nhất là nhà ga trị giá 360 triệu USD ở sân bay Kenneth Kaunda, do công ty TQ thực hiện. Nguồn tin báo chí địa phương cho biết Đài Phát thanh và Truyền hình Zambia (ZNBC) và Công ty Điện lực quốc gia (ZESCO) đều đứng ra bảo lãnh các khoản vay của chính phủ bằng việc lập liên doanh với các công ty TQ.
Điều đó có nghĩa là TQ có thể kiễm soát hầu hết tài sản quốc gia của Zambia. Africa Confidential đưa tin phía TQcó thể tiếp quản ZESCO. Đồng thời, cũng có tin TQ cũng sẽ tiếp quản luôn sân bay Kenneth Kaunda của Zambia trong trường hợp nước này bị vỡ nợ.
Theo The African Report, hồi tháng 2 chính quyền Ethiopia xác nhận nợ nước ngoài của nước này lên đến 26 tỷ USD. Đại học Johns Hopkins (Mỹ) khảo sát và cho biết từ năm 2000, các ngân hàng TQ đả cho Ethiopia vay 12,1 tỷ USD.
Trong số các dự án cơ sở hạ tầng gây nợ, lớn nhất là tuyến đường sắt Ethiopia-Djibouti với tổng đầu tư 4 tỷ USD. Ngân hàng Xuất Nhập khẩu TQ cho Ethiopia vay 3,3 tỷ USD để thực hiện dự án này. Ngoài ra các công ty TQ còn chi 475 triệu USD cho dự án đường sắt ở Addis Ababa và gần 90 triệu USD cho một dự án đường cao tốc khác.
Hồi năm 2018, chính phủ Ethiopia đã phải đàm phán với TQ về việc tái cơ cấu nhiều khoản nợ liên quan đến sáng kiến "Vành đai và Con đường". Thủ tướng Abiy Ahmed cho biết Bắc Kinh đồng ý kéo dài thời gian thanh toán một số khoản nợ lớn từ 10 lên 30 năm.
Nhiều nước đã thức tỉnh
Theo nghiên cứu của Viện Kinh tế Thế giới Kiel, tính đến năm 2019 TQ đã cho vay nước ngoài 5,000 tỷ USD, tăng vọt so với mức 500 tỷ USD của năm 2000. Hơn 50 quốc gia đang phát triển trên thế giới nợ TQ với tỷ lệ trung bình tương đương 15% GDP. Các khoản vay của TQ cho các nước nghèo chủ yếu đổ vào phát triển hạ tầng cơ sở.
Báo cáo của Viện Kiel khẳng định một phần lớn các khoản cho vay của TQ rất mù mờ, không được công khai cụ thể. Hơn 50% tiền TQ cho các nước đang phát triển vay không được báo cáo cho các tổ chức tài chính quốc tế như Ngân hàng Thế giới (WB). TQ cũng không hề công khai các khoản tiền cho Iran, Venezuela hay Zimbabwe vay.
Trong khi đó, Trung tâm Phát triển Toàn cầu (CGD) phân tích tám quốc gia đang gặp khó khăn vì nợ TQ. Trong đó, nợ TQ của Djibouti tương đương 70% GDP.
Một nghiên cứu khác cho biết 7 nước châu Phi: Angola, Djibouti, Kenya, Namibia, Sri Lanka, Zambia và Zimbabwe nợ TQ và không có phương án trả các khoản nợ.
Năm ngoái, trước khi đến châu Phi, cựu Ngoại trưởng Mỹ Rex Tillerson cảnh báo các nước châu Phi rằng TQ "tạo ra sự phụ thuộc bằng các hợp đồng mờ ám, chính sách cho vay 'kiểu săn mồi' và các thỏa thuận khiến nhiều quốc gia oằn mình trong nợ và thậm chí bị mất một phần chủ quyền".
Sau những cảnh báo của cộng đồng quốc tế, nhiều quốc gia đã chùn tay, không dám thoải mái vay tiền của TQ để phát triển hạ tầng. Năm 2016, Tanzania hủy hợp đồng vay Trung Quốc 7,6 tỷ USD để xây tuyến đường sắt dài 2.200 km. Thay vào đó, nước này tiếp cận các nhà đầu tư Thổ Nhĩ Kỳ và Bồ Đào Nha để xây tuyến ngắn hơn với mức giá rẻ chỉ bằng một nửa so với TQ.
Tháng 1/2018, Bangladesh hủy bỏ một dự án xây đường cao tốc dài 214 km từ thủ đô Dhaka đến vùng đông bắc với tổng đầu tư 2 tỷ USD, do một công ty nhà nước Trung Quốc thực hiện. Chính quyền Bangladesh tự bỏ tiền ngân sách để thực hiện dự án này và tiết kiệm được 500 triệu USD.
Tháng 8/2018, Thủ tướng Malaysia Mahathir Mohamad tuyên bố xem xét lại các dự án tiêu tốn tới 20 tỷ USD vay từ TQ do chính phủ nhiệm kỳ trước ký, bao gồm dự án đường sắt 690 km kết nối các hải cảng nước này ở Biển Đông với eo biển Malacca. Ông Mohamad khẳng định Malaysia không chấp nhận "phiên bản mới của chủ nghĩa thực dân" và hủy bỏ các dự án này.
Mới đây nhất, Philippines cũng náo động vì nguy cơ vay nợ TQ và mất quyền kiểm soát tài sản quốc gia. Theo Asia Times, TQ hứa cho chính quyền Tổng thống Rodrigo Duterte vay 26 tỷ USD để phát triển hạ tầng, trong đó có 10 dự án rất lớn.
Tuy nhiên, Thẩm phán Tòa án Tối cao Antonio Carpio cảnh báo một điều kiện mà Bắc Kinh đặt ra là trong trường hợp Manila không thể trả nợ, TQ sẽ có quyền quản lý một số tài sản quốc gia của Philippines.
Thẩm phán Carpio khẳng định hoàn toàn có khả năng TQ đòi kiểm soát một số khu vực hiện do Philippines quản lý ở Biển Đông. Nghị sĩ Neri Colmenares mô tả các hợp đồng vay nợ TQ là một "thảm họa" đối với Philippines.
Theo zing.vn
Trả Lời Với Trích Dẫn
Nguyên văn bởi HongThat
